Mức án của người phạm tội hình sự sẽ phụ thuộc rất nhiều vào tình tiết tăng nặng trong khi thực hiện hành vi phạm tội hoặc giảm nhẹ khi rơi vào một số trường hợp được luật định là sẽ được xem xét giảm mức án tuyên phạt.
Hiện hành tại Bộ luật Hình sự 2015 quy định cụ thể chi tiết các tình tiết tăng nặng và giảm nhẹ đối với người phạm tội. Nhờ vào đó, mà người vi phạm pháp luật có thể biết được tại sao mình lại bị tuyên với mức án cao hơn quy định với tội hoặc biết được các yếu tố giúp người phạm tội giảm án qua các tình tiết được xem là giảm nhẹ.
1. Khi nào áp dụng tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng?
Nhằm đảm bảo việc áp dụng hình phạt đúng với tính chất, mức độ và hành vi của người phạm tội thì Tòa án phải căn cứ vào các tình tiết giảm nhẹ hoặc tăng nặng theo Điều 50 Bộ luật Hình sự 2015 quy định như sau:
Khi quyết định hình phạt, Tòa án căn cứ vào quy định của Bộ luật Hình sự 2015, cân nhắc tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội, nhân thân người phạm tội, các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm hình sự.
Khi quyết định áp dụng hình phạt tiền, ngoài căn cứ quy định quy định nêu trên, Tòa án căn cứ vào tình hình tài sản, khả năng thi hành của người phạm tội.
2. Các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự
Trong vụ án hình sự mà người phạm tội có các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự tại Điều 51 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi Bộ luật Hình sự 2017) thì được Tòa án xem xét và ghi vào bản án qua đó có thể phần nào giảm án phạt.
Theo đó, 22 tình tiết được xem là tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự bao gồm:
(1) Người phạm tội đã ngăn chặn hoặc làm giảm bớt tác hại của tội phạm.
(2) Người phạm tội tự nguyện sửa chữa, bồi thường thiệt hại hoặc khắc phục hậu quả.
(3) Phạm tội trong trường hợp vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng.
(4) Phạm tội trong trường hợp vượt quá yêu cầu của tình thế cấp thiết.
(5) Phạm tội trong trường hợp vượt quá mức cần thiết khi bắt giữ người phạm tội.
(6) Phạm tội trong trường hợp bị kích động về tinh thần do hành vi trái pháp luật của nạn nhân gây ra.
(7) Phạm tội vì hoàn cảnh đặc biệt khó khăn mà không phải do mình tự gây ra.
(8) Phạm tội nhưng chưa gây thiệt hại hoặc gây thiệt hại không lớn.
(9) Phạm tội lần đầu và thuộc trường hợp ít nghiêm trọng.
(10) Phạm tội vì bị người khác đe dọa hoặc cưỡng bức.
(11) Phạm tội trong trường hợp bị hạn chế khả năng nhận thức mà không phải do lỗi của mình gây ra.
(12) Phạm tội do lạc hậu.
(13) Người phạm tội là phụ nữ có thai.
(14) Người phạm tội là người đủ 70 tuổi trở lên.
(15) Người phạm tội là người khuyết tật nặng hoặc khuyết tật đặc biệt nặng.
(16) Người phạm tội là người có bệnh bị hạn chế khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi của mình.
(17) Người phạm tội tự thú.
(18) Người phạm tội thành khẩn khai báo, ăn năn hối cải.
(19) Người phạm tội tích cực hợp tác với cơ quan có trách nhiệm trong việc phát hiện tội phạm hoặc trong quá trình giải quyết vụ án.
(20) Người phạm tội đã lập công chuộc tội.
(21) Người phạm tội là người có thành tích xuất sắc trong sản xuất, chiến đấu, học tập hoặc công tác.
(22) Người phạm tội là người có công với cách mạng hoặc là cha, mẹ, vợ, chồng, con của liệt sĩ.
Lưu ý: Các tình tiết giảm nhẹ đã được Bộ luật Hình sự 2015 quy định là dấu hiệu định tội hoặc định khung thì không được coi là tình tiết giảm nhẹ trong khi quyết định hình phạt.
Qua đó, người phạm tội cần xem xét kỹ lưỡng mình có thuộc một trong 22 tình tiết giảm nhẹ nêu trên hay không để nhận được sự khoan hồng của pháp luật.
3. Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự
Ngược lại với tình tiết giảm nhẹ, trong trường hợp người phạm tội có tính chất thật sự nguy hiểm và có tư tưởng lệch lạc theo Điều 52 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi Bộ luật Hình sự 2017) về các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự bao gồm:
(1) Phạm tội có tổ chức.
(2) Phạm tội có tính chất chuyên nghiệp.
(3) Lợi dụng chức vụ, quyền hạn để phạm tội.
(4) Phạm tội có tính chất côn đồ.
(5) Phạm tội vì động cơ đê hèn.
(6) Cố tình thực hiện tội phạm đến cùng.
(7) Phạm tội 02 lần trở lên.
(8) Tái phạm hoặc tái phạm nguy hiểm.
(9) Phạm tội đối với người dưới 16 tuổi, phụ nữ có thai hoặc người đủ 70 tuổi trở lên.
(10) Phạm tội đối với người ở trong tình trạng không thể tự vệ được, người khuyết tật nặng hoặc khuyết tật đặc biệt nặng, người bị hạn chế khả năng nhận thức hoặc người lệ thuộc mình về mặt vật chất, tinh thần, công tác hoặc các mặt khác.
(11) Lợi dụng hoàn cảnh chiến tranh, tình trạng khẩn cấp, thiên tai, dịch bệnh hoặc những khó khăn đặc biệt khác của xã hội để phạm tội.
(12) Dùng thủ đoạn tinh vi, xảo quyệt hoặc tàn ác để phạm tội.
(13) Dùng thủ đoạn hoặc phương tiện có khả năng gây nguy hại cho nhiều người để phạm tội.
(14) Xúi giục người dưới 18 tuổi phạm tội.
(15) Có hành động xảo quyệt hoặc hung hãn nhằm trốn tránh hoặc che giấu tội phạm.
Lưu ý: Các tình tiết giảm nhẹ đã được quy định như trên là dấu hiệu định tội hoặc định khung thì không được coi là tình tiết giảm nhẹ trong khi quyết định hình phạt.
Trên đây là tổng hợp 22 tình tiết giảm nhẹ và 15 tình tiết tăng nặng đối với người phạm tội là cá nhân. Khi quyết định hình phạt, Tòa án có thể coi các tình tiết khác là tình tiết giảm nhẹ hoặc tăng nặng, nhưng phải ghi rõ lý do giảm nhẹ hoặc tăng nặng trong bản án.
