|
Hệ thống công chứng ở nước ta được chính thức thành lập khi Hội đồng Bộ trưởng ban hành Nghị định số 45/HĐBT ngày 27/2/1991 về Công chứng nhà nước (CCNN). Từ đó đến khi có Luật Công chứng (có hiệu lực thi hành từ ngày 01/7/2007), Chính phủ đã có thêm hai lần ban hành các nghị định về công chứng. Đó là Nghị định số 31/CP ngày 18/5/1996 về Tổ chức và hoạt động CCNN và Nghị định số 75/2000/NĐ-CP ngày 08/12/2000 về công chứng, chứng thực.
Hoạt động công chứng là một hoạt động đặc thù và trong quá trình thực hiện công việc của mình, Công chứng viên (CCV) có thể gây thiệt hại và vấn đề bồi thường được đặt ra. Bài viết phân tích cơ sở pháp lý giải quyết bồi thường thiệt hại (BTTH) và điều kiện để phát sinh trách nhiệm BTTH do CCV gây ra.
1. Qua các vụ việc cụ thể
Vụ việc thứ nhất: Chiều ngày 05/02/2009, bà Nga đến Văn phòng Công chứng (VPCC) Ba Đình đề nghị công chứng hợp đồng chuyển quyền sở hữu nhà và quyền sử dụng đất ở với tư cách là bên mua với bên bán là vợ chồng bà Thuỷ, ông Chín. Sau khi kiểm tra hồ sơ, CCV đã thụ lý. Do bên bán không đến công chứng tại trụ sở VPCC (vì đau chân) nên đã đề nghị CCV tiến hành ký hợp đồng ngoài trụ sở. Sau khi tiến hành soạn hợp đồng, đến 19h ngày 05/02/2009, CCV đã đến địa chỉ theo bà Nga yêu cầu để tiến hành công chứng. Ngày 06/02/2009, CCV đóng dấu tại Văn phòng và bà Nga đến VPCC để đóng phí công chứng và nhận 04 bộ hợp đồng bản gốc. Sau khi ký kết hợp đồng, bà Nga đã giao tiền đầy đủ cho vợ chồng bà Thuỷ và ông Chín, đồng thời vợ chồng bà Thuỷ, ông Chín giao lại “sổ đỏ” căn nhà nói trên. Ngày 20/8/2009, bà Nga đến Văn phòng đăng ký đất đai Hà Nội để tiến hành thủ tục sang tên “sổ đỏ” thì được Văn phòng đăng ký đất đai Hà Nội trả lời rằng, mảnh đất và căn nhà của bà Thuỷ và ông Chín đã được bà Thuỷ và ông Chín thế chấp cho Công ty da giày Hà Nội bằng Hợp đồng công chứng số 01/HĐTC ngày 23/7/2008 của VPCC Ba Đình cũng do chính CCV Dũng chứng nhận để vay hai tỷ đồng. Việc thế chấp này chưa được giải chấp, nên bà Nga không đủ tư cách để thực hiện việc sang tên “sổ đỏ”. Bà Nga đã có đơn khiếu nại và yêu cầu BTTH.
Vụ việc thứ hai: Vợ chồng ông Tấn nợ bà Ri hơn hai tỷ đồng. Cấp sơ thẩm (ngày 03/08/2007), phúc thẩm (ngày 02/11/2007) đều tuyên vợ chồng ông Tấn phải trả cho bà Ri số tiền hơn 2,1 tỷ đồng. Vợ chồng ông Tấn mới trả cho bà Ri được hơn 600 triệu (còn thiếu khoảng hơn 1,4 tỷ) thì đã có yêu cầu Phòng công chứng số 1 Tiền Giang công chứng việc sang nhượng hai căn nhà của mình (đã thế chấp cho Ngân hàng và Ngân hàng đồng ý cho chuyển nhượng) cho bà Tuyết và chị Thi. Biết được việc sang nhượng này nên bà Ri đã có đơn gửi Phòng công chứng số 1 Tiền Giang để ngăn chặn không cho sang nhượng. Tuy nhiên, bà Trúc (CCV) vẫn chứng thực cho vợ chồng ông Tấn bán hai căn nhà này. Cho rằng hành vi của CCV gây thiệt hại cho mình, bà Ri kiện Phòng công chứng số 1 Tiền Giang đòi BTTH số tiền hơn 1,4 tỷ đồng.
Trong cả hai vụ việc trên, yêu cầu BTTH đều liên quan đến hành vi công chứng của CCV.
2. Cơ sở pháp lý giải quyết vấn đề bồi thường thiệt hại do CCV gây ra
2.1 Không áp dụng Luật Trách nhiệm bồi thường của Nhà nước
Khi thi hành Luật Công chứng thì trên thực tế, tồn tại hai hình thức hành nghề công chứng. Đó là Phòng công chứng và VPCC: Nếu CCV làm việc trong các Phòng CCNN (là đơn vị sự nghiệp trực thuộc Sở Tư pháp) thì họ là viên chức nhà nước (CCV là công chức hoặc viên chức nhà nước theo quy định tại Nghị định số 06/2010/NĐ-CP ngày 25/01/2010); CCV làm việc trong các VPCC thì không là công chức hay viên chức nhà nước.
Nếu CCV tại VPCC gây thiệt hại, chúng ta không áp dụng các quy định của Luật Trách nhiệm bồi thường của Nhà nước (Luật TNBTCNN), vì như đã nói, họ không phải là công chức hay viên chức nhà nước.
Còn đối với CCV tại Phòng công chứng, thì “Phòng công chứng là cơ quan nhà nước, do Nhà nước thành lập, CCV là công chức nhà nước”, nên khi những người này tiến hành công chứng và gây thiệt hại, vấn đề BTTH được đặt ra thì có áp dụng Luật TNBTCNN không? Vấn đề này, khi tham khảo ý kiến của một số CCV thuộc Phòng công chứng (nhà nước), chúng tôi đã nhận được câu trả lời là sẽ áp dụng Luật TNBTCNN.
Trong vụ việc yêu cầu BTTH ở Tiền Giang, người tiến hành công chứng là CCV của Phòng CCNN và bản án không viện dẫn bất kỳ quy định nào của Luật TNBTCNN. Thực tế, Luật TNBTCNN chỉ có hiệu lực từ ngày 1/1/2010 nên việc Toà án không viện dẫn Luật này có thể được giải thích theo hướng Luật chưa có hiệu lực đối với yêu cầu BTTH.
Tuy nhiên, theo chúng tôi, cho dù có tồn tại hoàn cảnh tương tự như vụ việc này và các tình tiết xảy ra sau khi Luật TNBTCNN có hiệu lực, chúng ta cũng không thể áp dụng Luật TNBTCNN trong mối quan hệ với người bị thiệt hại vì các lý do sau đây:
Thứ nhất, Điều 1 về Phạm vi điều chỉnh quy định “Luật này quy định TNBTCNN đối với cá nhân, tổ chức bị thiệt hại do người thi hành công vụ gây ra trong hoạt động quản lý hành chính, tố tụng, thi hành án”. Ở đây, hành vi của CCV không phải là hành vi “trong hoạt động tố tụng, thi hành án”. Do đó, nếu muốn áp dụng Luật TNBTCNN thì phải chứng minh được rằng, hành vi của CCV thuộc Phòng công chứng nằm “trong hoạt động quản lý hành chính”. Tuy nhiên, rất khó khẳng định hành vi công chứng là “hoạt động quản lý hành chính”.
Thứ hai, trong quá trình xây dựng Luật TNBTCNN đã có ý kiến cho rằng “phải quy định thêm nhóm hành vi phải bồi thường trong lĩnh vực CCNN”1. Trong Điều 13 về “Phạm vi trách nhiệm bồi thường trong hoạt động quản lý hành chính”, Luật TNBTCNN có liệt kê các hành vi trong hoạt động quản lý hành chính có thể làm phát sinh trách nhiệm bồi thường nhưng không có hành vi trong lĩnh vực CCNN2. Điều đó cho thấy, vấn đề có hay không đưa hành vi trong lĩnh vực CCNN vào Luật TNBTCNN đã được đặt ra trong quá trình xây dựng Luật này, nhưng các nhà lập pháp đã không đồng ý đưa hành vi trong lĩnh vực CCNN vào trong Luật TNBTCNN.
Thứ ba, CCV của các VPCC không là viên chức nhà nước nên đương nhiên vấn đề BTTH do hành vi của họ gây ra sẽ không được điều chỉnh bởi Luật TNBTCNN. Vì thế, nếu chúng ta áp dụng Luật TNBTCNN cho hành vi của CCV trong Phòng CCNN thì sẽ tạo ra sự không thống nhất trong hệ thống pháp luật Việt Nam và bất công bằng giữa công chứng tư và CCNN; thiếu sự bình đẳng giữa hai loại hình công chứng.
2.2 Áp dụng Luật Công chứng
- Quy định về bồi thường. Khi xây dựng Luật Công chứng, vấn đề trách nhiệm BTTH do CCV gây ra đã được nhiều người quan tâm. Trong Điều 16 về “nghĩa vụ và quyền của CCV”, Dự thảo (tháng 4/2006) có quy định “CCV có nghĩa vụ bồi thường theo quy định của pháp luật, nếu gây thiệt hại”. Với quy định này thì CCV chịu trách nhiệm trực tiếp về thiệt hại mà mình gây ra (chính CCV gây thiệt hại phải BTTH).
Theo Báo cáo (số 1604/UBPL11) thẩm tra Dự án Luật Công chứng của Uỷ ban Pháp luật Quốc hội khoá XI thì “đối với CCV thuộc Phòng Công chứng là công chức nhà nước mà gây thiệt hại, thì theo quy định tại Điều 619 Bộ luật Dân sự năm 2005 (BLDS), cơ quan, tổ chức quản lý cán bộ, công chức phải BTTH do cán bộ, công chức của mình gây ra trong khi thi hành công vụ; nếu cán bộ, công chức đó có lỗi thì phải có trách nhiệm hoàn trả cho cơ quan, tổ chức. Do đó, đề nghị cơ quan trình dự án cần nghiên cứu để quy định lại nội dung này cho phù hợp với BLDS”, còn đối với CCV của VPCC, “cần được nghiên cứu để quy định rõ trong dự thảo Luật nhằm nâng cao trách nhiệm của CCV cũng như góp phần bảo vệ quyền lợi chính đáng của người yêu cầu công chứng khi có thiệt hại xảy ra do hành vi có lỗi của CCV”. Trong Tài liệu báo cáo tại Hội nghị đại biểu Quốc hội chuyên trách tháng 8/2006 và gửi xin ý kiến các Đoàn đại biểu Quốc hội, Uỷ ban Thường vụ Quốc hội đã cho biết “nhiều ý kiến đề nghị cần quy định theo hướng CCV nếu gây thiệt hại cho người yêu cầu công chứng thì trước hết tổ chức hành nghề công chứng phải bồi thường, sau đó tổ chức hành nghề công chứng có quyền yêu cầu CCV đã gây thiệt hại bồi hoàn cho tổ chức hành nghề công chứng nếu họ có lỗi. Tiếp thu ý kiến đại biểu, chúng tôi đã chỉnh lý như trong Dự thảo Luật”. Trong Dự thảo đề ngày 17/10/2006, chúng ta không thấy quy định như Điều 16 nêu trên mà Điều 33 của Dự thảo về Nghĩa vụ của tổ chức hành nghề công chứng quy định “BTTH do lỗi mà CCV của tổ chức hành nghề công chứng gây ra cho người yêu cầu công chứng”. Ở đây, chúng ta không theo hướng chỉ quy định trách nhiệm trực tiếp của CCV mà theo hướng quy trách nhiệm cho tổ chức hành nghề công chứng nơi CCV làm việc.
Cuối cùng, Luật Công chứng được thông qua (ngày 29/11/2006) đã không quy định “CCV có nghĩa vụ bồi thường theo quy định của pháp luật, nếu gây thiệt hại” mà quy định tại khoản 5 Điều 32 rằng “tổ chức hành nghề công chứng” có nghĩa vụ “BTTH do lỗi mà Công chứng viên của tổ chức hành nghề công chứng gây ra cho người yêu cầu công chứng”.
- Phạm vi của quy định về bồi thường trong Luật Công chứng. Trong vụ việc yêu cầu BTTH liên quan đến VPCC Ba Đình, người yêu cầu bồi thường là người đã yêu cầu công chứng. Trong Báo cáo giải trình ngày 5/1/2010 gửi Thanh tra Sở Tư pháp Hà Nội, VPCC Ba Đình đã nêu “việc chúng tôi có thiếu sót, có lỗi vô ý đã chứng nhận hợp đồng mua bán đã gây thiệt hại cho khách hàng. Chúng tôi nghiêm túc rút kinh nghiệm và sẽ bồi thường thoả đáng cho khách hàng theo quy định của pháp luật dân sự khi có yêu cầu theo quy định tại khoản 5 Điều 32 Luật Công chứng”. Trong văn bản báo cáo này, VPCC Ba Đình đề cập đến cả Điều 32 Khoản 5 Luật Công chứng và pháp luật về dân sự nên người đọc rất lúng túng khi xác định căn cứ để giải quyết vấn đề bồi thường. Pháp luật dân sự ở đây là những quy định nào? Có phải quy định tại Điều 619 BLDS như Báo cáo thẩm tra Dự án Luật Công chứng của Uỷ ban Pháp luật giải hội khoá XI đã viện dẫn? Việc bà Nga yêu cầu công chứng và CCV chấp nhận công chứng phải chăng đã tồn tại quan hệ hợp đồng và thiệt lại là do công chứng hợp đồng nên đây là thiệt hại trong hợp đồng?
Trong vụ việc liên quan đến bà Ri, người yêu cầu bồi thường là bà Ri nhưng bà Ri không phải là người đã yêu cầu công chứng, nên không thể viện dẫn khoản 5 Điều 32 Luật Công chứng: nếu bà Ri có thiệt hại thì thiệt hại này không phải đã “gây ra cho người yêu cầu công chứng” như khoản 5 Điều 32 Luật Công chứng đã quy định. Khi giải quyết yêu cầu của bà Ri, TAND TP. Mỹ Tho3 không viện dẫn khoản 5 Điều 32 Luật Công chứng. Theo chúng tôi, việc Toà án không viện dẫn khoản 5 Điều 32 Luật Công chứng là đúng vì như đã nêu ở trên, bà Ri là người cho rằng có thiệt hại nhưng không là người yêu cầu công chứng.
Qua hai vụ việc trên chúng ta thấy, không phải cứ có yêu cầu BTTH do hành vi của CCV gây ra là chúng ta vận dụng các quy định về BTTH trong Luật Công chứng. Các quy định về BTTH trong Luật Công chứng chỉ áp dụng đối với “thiệt hại gây ra cho người yêu cầu công chứng”.
2.3 Áp dụng quy định của Bộ luật Dân sự
2.3.1. Trường hợp người bị thiệt hại không là người yêu cầu công chứng
- Thiệt hại do CCV của Phòng CCNN gây ra. Khi giải quyết yêu cầu của bà Ri, TAND TP. Mỹ Tho4 không viện dẫn khoản 5 Điều 32 Luật Công chứng mà đã viện dẫn một số quy định của BLDS trong đó có Điều 619 về “BTTH do cán bộ, công chức gây ra”. Việc Toà án không viện dẫn khoản 5 Điều 32 Luật Công chứng là đúng: thiệt hại không gây ra cho người yêu cầu công chứng. Còn đối với việc Toà án viện dẫn Điều 619 BLDS, chúng ta có thể lý giải như sau: Thiệt hại của bà Ri có thể có là thiệt hại ngoài hợp đồng và là do CCV của Phòng CCNN (là công chức) gây ra.
- Thiệt hại do CCV của VPCC gây ra. Ví dụ, ông Thiều qua đời vào tháng 10/2007 để lại một số tài sản không có di chúc, trong đó có một thửa đất gần 5.000 m2. Khi những người thừa kế theo pháp luật làm thủ tục phân chia di sản thì vợ kế của ông Thiều đi thế chấp đất trên để vay 170 triệu đồng. Ngày 9/6/2010, hợp đồng vay tiền của bà đã được CCV của VPCC Minh Thư (TP. Tân An) chứng nhận. Về vấn đề này, Trưởng VPCC Minh Thư giải thích: “Khi đến văn phòng làm thủ tục thì có hai người (vợ kế của ông Thiều và một người đàn ông). Cả hai đều xuất trình đầy đủ các giấy tờ hợp lệ. Hôm đó, do đông khách nên Văn phòng không phát hiện ra người đàn ông đó không phải là ông Thiều và đã công chứng để họ vay tiền. Chúng tôi xin nhận trách nhiệm và sẽ bồi thường nếu có thiệt hại xảy ra cho những người có quyền lợi liên quan”5. Như vậy, phía VPCC đã chấp nhận nếu có thiệt hại thì sẽ bồi thường. Trong trường hợp này, chúng ta cũng không thể áp dụng khoản 5 Điều 32 Luật Công chứng vì người bị thiệt hại không phải là người yêu cầu công chứng. Chúng ta cũng không thể áp dụng Điều 619 BLDS để yêu cầu VPCC bồi thường vì CCV của VPCC không là “cán bộ, công chức”.
Theo khoản 1 Điều 26 Luật Công chứng, “VPCC do một CCV thành lập được tổ chức và hoạt động theo loại hình doanh nghiệp tư nhân. VPCC do hai CCV trở lên thành lập được tổ chức và hoạt động theo loại hình công ty hợp danh”. Như vậy, VPCC có thể là công ty hợp danh hay doanh nghiệp tư nhân (thực tế, có nhiều VPCC do một CCV thành lập theo loại hình doanh nghiệp tư nhân nhưng lại có nhiều CCV làm việc). Đối với trường hợp Văn phòng là công ty hợp danh thì đây là pháp nhân6 nên chúng ta có thể khai thác Điều 618 BLDS để giải quyết quan hệ bồi thường giữa người bị thiệt hại và VPCC: theo Điều 618 BLDS, “pháp nhân phải BTTH do người của mình gây ra trong khi thực hiện nhiệm vụ được pháp nhân giao; nếu pháp nhân đã BTTH thì có quyền yêu cầu người có lỗi trong việc gây thiệt hại phải hoàn trả một khoản tiền theo quy định của pháp luật”7.
Đối với VPCC là doanh nghiệp tư nhân thì chúng ta không thể sử dụng Điều 618 vì doanh nghiệp tư nhân không có tư cách pháp nhân. Khi CCV của doanh nghiệp tư nhân này gây thiệt hại thì chúng ta có thể sử dụng Điều 622 BLDS theo đó “cá nhân, pháp nhân và các chủ thể khác phải BTTH do người làm công gây ra trong khi thực hiện công việc được giao”. Ở đây, CCV gây thiệt hại có thể được coi là người làm công cho doanh nghiệp tư nhân và Điều 622 quy định trách nhiệm cho “cá nhân, pháp nhân và các chủ thể khác” với tư cách là người sử dụng người làm công nên cũng được áp dụng cho doanh nghiệp tư nhân (là “chủ thể khác” trong Điều 622)8.
2.3.2. Trường hợp người bị thiệt hại là người yêu cầu công chứng
Đối với trường hợp này, như trên đã nêu, chúng ta áp dụng khoản 5 Điều 32 Luật Công chứng. Điều đó không có nghĩa là chúng ta sẽ không sử dụng quy định nào của BLDS.
Thực ra Điều 619 BLDS có hai ý: Ý thứ nhất liên quan đến người bị thiệt hại và tổ chức, cơ quan quản lý cán bộ, công chức9. Ý thứ hai là mối quan hệ giữa cán bộ, công chức và cơ quan, tổ chức quản lý10. Khoản 5 Điều 32 Luật Công chứng chỉ đề cập đến mối quan hệ giữa tổ chức hành nghề công chứng và người bị thiệt hại. Do đó, khoản 5 Điều 32 Luật Công chứng chỉ thay thế ý thứ nhất của Điều 619 BLDS. Trong quan hệ giữa cán bộ, công chức và cơ quan, tổ chức quản lý sau khi bồi thường cho người bị thiệt hại, các quy định trong Điều 619 (ý thứ hai nêu trên) vẫn được áp dụng.
Quy định tại khoản 5 Điều 32 Luật Công chứng đề cập đến “tổ chức hành nghề công chứng” nói chung, không giới hạn ở hành vi của CCV thuộc Phòng CCNN hay thuộc VPCC nên nó được áp dụng cho cả hai. Điều đó có nghĩa là nếu VPCC là công ty hợp danh (pháp nhân) thì đoạn đầu của Điều 618 BLDS (đã nêu ở trên) được thay thế bằng khoản 5 Điều 32 Luật Công chứng và đoạn sau Điều 618 BLDS vẫn được vận dụng sau khi bồi thường cho người bị thiệt hại11. Còn nếu VPCC là doanh nghiệp tư nhân, đoạn đầu của Điều 622 BLDS (đã nêu ở trên) được thay thế bằng khoản 5 Điều 32 Luật Công chứng và đoạn sau của Điều 622 BLDS vẫn được vận dụng sau khi bồi thường cho người bị thiệt hại12.
3. Điều kiện phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại do công chứng viên gây ra
3.1. Trường hợp người bị thiệt hại là người yêu cầu công chứng
- Lỗi của CCV: Khoản 5 Điều 32 Luật Công chứng quy định “tổ chức hành nghề công chứng” có nghĩa vụ “BTTH do lỗi mà CCV của tổ chức hành nghề công chứng gây ra cho người yêu cầu công chứng”. Điều đó có nghĩa là trách nhiệm (nghĩa vụ) bồi thường của tổ chức hành nghề công chứng chỉ phải bồi thường khi CCV của tổ chức này có “lỗi”. Trong khoa học pháp lý (nhất là trong BLDS), thuật ngữ “lỗi” được sử dụng rất phổ biến. Nghiên cứu kỹ thì chúng ta thấy thuật ngữ này có thể được hiểu là liên quan đến “nhận thức” của người có hành vi gây thiệt hại (còn được gọi là lỗi “chủ quan”, cái tiềm ẩn bên trong nội tâm của chủ thể); “lỗi” còn được hiểu là hành vi của chủ thể không phù hợp với chuẩn mực của xã hội, quy định của pháp luật (còn được gọi là lỗi “khách quan”, được chủ thể thể hiện ra bên ngoài). Xu hướng hiện nay là xem nhẹ yếu tố lỗi “nhận thức”. Trong Luật Công chứng, khoản 5 Điều 32 đề cập đến “lỗi” của CCV nhưng không cho biết thuật ngữ này cần được hiểu như thế nào. Thiết nghĩ, mọi hành vi của CCV không phù hợp với yêu cầu của pháp luật về công chứng đối với CCV (trong đó bao gồm cả đạo đức nghề nghiệp) đều được coi là “lỗi” theo quy định tại khoản 5 Điều 32 Luật Công chứng.
Theo Điều 2 Luật Công chứng, “công chứng là việc CCV chứng nhận tính xác thực, tính hợp pháp của hợp đồng, giao dịch khác (sau đây gọi là hợp đồng, giao dịch) bằng văn bản mà theo quy định của pháp luật phải công chứng hoặc cá nhân, tổ chức tự nguyện yêu cầu công chứng”13. Bên cạnh đó, Điều 5 Luật Công chứng quy định “Lời chứng của CCV phải ghi rõ thời gian, địa điểm công chứng, họ, tên CCV, tên tổ chức hành nghề công chứng; chứng nhận người tham gia hợp đồng, giao dịch hoàn toàn tự nguyện, có năng lực hành vi dân sự, mục đích, nội dung của hợp đồng, giao dịch không vi phạm pháp luật, không trái đạo đức xã hội, đối tượng của hợp đồng, giao dịch là có thật, chữ ký trong hợp đồng, giao dịch là đúng chữ ký của người tham gia hợp đồng, giao dịch”. Do đó, theo hướng dẫn của Bộ Tư pháp, “trường hợp phát hiện thấy hợp đồng đã công chứng có nội dung vi phạm điều cấm của pháp luật, trái đạo đức xã hội gây thiệt hại đến quyền, lợi ích của những người liên quan trong hợp đồng thì hướng dẫn cho người có quyền lợi bị thiệt hại khởi kiện ra Toà án giải quyết theo quy định của pháp luật”14. Trong vụ việc liên quan đến VPCC Ba Đình, Văn phòng này đã thừa nhận “CCV đã có thiếu sót trong quy trình công chứng hợp đồng” là “chủ quan không kiểm tra đăng ký giao dịch đảm bảo”15. Trong vụ việc này, tài sản trong hợp đồng chuyển nhượng được công chứng đã được thế chấp mà theo BLDS (khoản 4 Điều 349), bên thế chấp chỉ “được bán, trao đổi, tặng cho tài sản thế chấp không phải là hàng hoá luân chuyển trong quá trình sản xuất, kinh doanh, nếu được bên nhận thế chấp đồng ý”. Ở đây, bên thế chấp đã chuyển nhượng tài sản thế chấp cho bà Nga nhưng không có sự đồng ý của Ngân hàng (bên nhận thế chấp) nên hợp đồng này vô hiệu16. Điều đó có nghĩa là CCV đã công chứng một hợp đồng không hợp pháp nên có lỗi theo khoản 5 Điều 32 Luật Công chứng.
Phần vừa rồi cho thấy lỗi của CCV và lỗi này được thể hiện ra bên ngoài theo dạng “không hành động”: không kiểm tra kỹ thông tin. Thiết nghĩ, lỗi của CCV có thể biểu hiện ra bên ngoài theo dạng “hành động”. Chẳng hạn, nếu thuộc trường hợp từ chối công chứng mà CCV vẫn công chứng thì đây có thể được coi là có lỗi17.
- Thiệt hại của người yêu cầu công chứng: Khoản 5 Điều 32 Luật Công chứng quy định “tổ chức hành nghề công chứng” có nghĩa vụ “BTTH do lỗi mà CCV của tổ chức hành nghề công chứng gây ra cho người yêu cầu công chứng”. Để quy trách nhiệm bồi thường của tổ chức hành nghề công chứng, thì theo quy định này, phải tồn tại thiệt hại; không có thiệt hại thì tổ chức hành nghề công chứng không phải bồi thường cho dù CCV có lỗi theo phân tích ở trên. Vấn đề đặt ra là xác định thiệt hại mà người yêu cầu công chứng phải gánh chịu như thế nào?
Việc xác định thiệt hại thực tế mà bên yêu cầu công chứng phải gánh chịu là rất khó. Trong vụ việc liên quan đến VPCC Ba Đình, bà Nga ký hợp đồng mua bán với giá 2,4 tỷ đồng nhưng không đăng ký sang tên được vì tài sản đã thế chấp cho Ngân hàng. VPCC Ba Đình đã chấp nhận về nguyên tắc sẽ bồi thường và bà Nga đã đòi bồi thường 3 tỷ đồng. Điều đó có nghĩa - theo bà Nga - thiệt hại của bà là 3 tỷ đồng. Tại sao lại là 3 tỷ đồng? VPCC đã trả lời rằng, yêu cầu này “chưa phù hợp”, “sẽ bồi thường cho bà Nga trên cơ sở phán quyết của TAND các cấp có thẩm quyền” (Công văn ngày 27/11/2009). Phòng Bổ trợ tư pháp Hà Nội đã mời bà Nga và CCV VPCC Ba Đình đến làm việc để giải quyết. Tại buổi làm việc này, phía bà Nga đề nghị VPCC Ba Đình BTTH là một tỷ năm trăm triệu đồng. VPCC Ba Đình đã không chấp nhận bồi thường số tiền này với lý do bà Nga không đưa ra được căn cứ thiệt hại cụ thể.
Vụ việc trên cho thấy, việc xác định chính xác thiệt hại mà người yêu cầu công chứng gánh chịu là rất khó. Trong trường hợp này, bên yêu cầu thiệt hại phải chứng minh thiệt hại cụ thể của mình.
- Quan hệ nhân quả: Theo khoản 5 Điều 32 Luật Công chứng, “tổ chức hành nghề công chứng” có nghĩa vụ “BTTH do lỗi mà CCV của tổ chức hành nghề công chứng gây ra cho người yêu cầu công chứng”.
Với quy định này thì chỉ thiệt hại “do lỗi” của CCV gây ra mới được bồi thường (chỉ thiệt hại có mối quan hệ nhân quả với lỗi của CCV mới được bồi thường). Cũng theo quy định trên, nếu thiệt hại do lỗi của người yêu cầu công chứng gây ra thì tổ chức hành nghề công chứng không phải bồi thường. Trong vụ việc liên quan đến VPCC Ba Đình, thiết nghĩ bà Nga cũng có lỗi. Cụ thể là: Bà Nga là người tham gia ký kết hợp đồng mua bán nên bà Nga cũng có trách nhiệm kiểm tra đối tượng của hợp đồng mua bán. Việc CCV công chứng hợp đồng mua bán tài sản đã thế chấp là có lỗi, nhưng do bà Nga cũng có trách nhiệm kiểm tra, tìm kiếm thông tin nên trong thiệt hại của bà Nga có một phần lỗi của bà Nga. Do bà Nga cũng có một phần lỗi trong việc để thiệt hại của mình phát sinh nên bà Nga không được bồi thường khoản thiệt hại tương ứng với phần lỗi của mình. Nói cách khác, tổ chức hành nghề công chứng không có trách nhiệm bồi thường toàn bộ thiệt hại cho người yêu cầu công chứng khi chính người yêu cầu công chứng cũng có lỗi một phần, tổ chức hành nghề công chứng chỉ BTTH tương ứng với phần lỗi của mình.
3.2 Trường hợp người bị thiệt hại là người không yêu cầu công chứng
- Điều kiện trong Điều 618, 619, 622 BLDS. Khi người bị thiệt hại không phải là người yêu cầu công chứng, chúng ta không thể áp dụng khoản 5 Điều 32 Luật Công chứng như đã phân tích ở trên. Trong trường hợp này, nếu muốn quy trách nhiệm cho tổ chức hành nghề công chứng (khi khởi kiện thì tổ chức này sẽ là bị đơn), chúng ta có thể áp dụng Điều 618, 619 hay 622 BLDS tuỳ vào việc CCV làm việc tại Phòng CCNN (thì áp dụng Điều 619 BLDS) hay VPCC (thì áp dụng Điều 618 hay 622 BLDS). Để quy trách nhiệm cho tổ chức hành nghề công chứng, chúng ta phải thoả mãn các điều kiện nêu trong các điều luật này.
Nếu CCV làm trong Phòng CCNN thì khi muốn quy trách nhiệm cho Phòng công chứng, phải thoả mãn các điều kiện sau đây của Điều 619: Thứ nhất là phải tồn tại thiệt hại (việc xác định thiệt hại đã được phân tích ở phần trên). Thứ hai, thiệt hại này do CCV của Phòng công chứng gây ra. Thứ ba, thiệt hại được “gây ra trong khi thi hành công vụ”. Trong vụ việc liên quan đến bà Ri, CCV đã lấy chữ ký của bên bán ngoài giờ làm việc. Vậy nếu có thiệt hại thì thiệt hại này có do CCV gây ra trong khi thi hành công vụ không? Câu trả lời rất khó. Thiết nghĩ, nếu bắt buộc phải có câu trả lời thì chúng ta nên theo hướng có lợi cho người bị thiệt hại (tức chấp nhận điều kiện thứ ba này được thoả mãn).
Nếu CCV làm trong VPCC thì khi muốn quy trách nhiệm của VPCC (là công ty hợp danh hay doanh nghiệp tư nhân), chúng ta phải thoả mãn các điều kiện sau đây của Điều 618 hay Điều 622: Thứ nhất, có thiệt hại thực tế. Thứ hai, thiệt hại do CCV (người của pháp nhân hay người làm công của doanh nghiệp tư nhân) gây ra. Thứ ba, thiệt hại do CCV gây ra “trong khi thực hiện nhiệm vụ được pháp nhân giao” (Điều 618) hay “trong khi thực hiện công việc được giao” (Điều 622).
- Điều kiện khác: Ngoài các điều kiện nêu tại Điều 618, 619 hay 622 BLDS nêu trên, để quy trách nhiệm cho tổ chức hành nghề công chứng, chúng ta có cần thêm điều kiện khác không?
Trách nhiệm của tổ chức công chứng theo các quy định trên là dạng trách nhiệm thực hiện nghĩa vụ bồi thường thay cho CCV thuộc tổ chức công chứng. Các điều kiện trên chỉ là điều kiện để buộc tổ chức công chứng “thực hiện thay” trách nhiệm của CCV nhằm tạo điều kiện cho người bị thiệt hại. Để có chủ thể thực hiện “thay” thì bản thân CCV đã phải có trách nhiệm. Do đó, thiết nghĩ, các điều kiện để phát sinh trách nhiệm cho chính CCV cần được hội đủ. Trong vụ việc liên quan đến bà Ri, Phòng công chứng bị kiện bồi thường do hành vi của CCV của mình nên đây là yêu cầu bồi thường thay. Vì thế để yêu cầu bồi thường đối với Phòng công chứng được chấp nhận thì các căn cứ phát sinh trách nhiệm của chính CCV phải hội đủ. Thực tế, bên cạnh việc viện dẫn Điều 619 BLDS, Tòa sơ thẩm (sau nhiệm Toà phúc thẩm) đã viện dẫn cả Điều 604 BLDS về căn cứ phát sinh trách nhiệm BTTH18. Điều này cho thấy dường như Toà án cũng theo hướng, ngoài các điều kiện tại Điều 619, cần phải hội đủ các điều kiện tại Điều 604 BLDS đối với trách nhiệm của chính CCV (hành vi trái pháp luật, thiệt hại, mối quan hệ nhân quả và lỗi).
Đối với vụ việc liên quan đến bà Ri, theo án lệ của Hội đồng Thẩm phán19, đây là trường hợp từ chối công chứng (vì đã có cá nhân ngăn chặn) nhưng CCV vẫn tiến hành công chứng nên có thể coi CCV đã có hành vi trái pháp luật theo quy định tại Điều 604 BLDS. Tuy nhiên, điều kiện về tồn tại thiệt hại có được thoả mãn hay không trong vụ việc này còn phải xem xét lại (khi không đủ chứng cứ để khẳng định thiệt hại tồn tại thì trách nhiệm của CCV không phát sinh cho dù người này có hành vi trái pháp luật).
- Quy trách nhiệm trực tiếp cho CCV: Chúng ta thấy, nếu muốn quy trách nhiệm cho tổ chức hành nghề công chứng đối với thiệt hại do CCV của tổ chức này gây ra thì phải hội đủ các điều kiện của Điều 618, 619 hay 622 BLDS. Nhưng nếu các điều kiện này không hội đủ thì liệu có thể quy trách nhiệm trực tiếp cho CCV không? BLDS không quy định thực sự rõ ràng về vấn đề này. Tuy nhiên, như đã nêu ở trên, trách nhiệm của tổ chức công chứng tại Điều 618, 619 hay 622 BLDS là trách nhiệm “thực hiện thay” trách nhiệm của CCV. Vì thế, nếu trách nhiệm thực hiện thay không thoả mãn thì vẫn còn trách nhiệm của CCV nên người bị thiệt hại có quyền yêu cầu trực tiếp CCV phải BTTH.
*
Như vậy, vấn đề BTTH do CCV gây ra được điều chỉnh rất phức tạp trong pháp luật thực định Việt Nam. Sự phức tạp này một phần là do có sự phân biệt CCV thuộc Phòng công chứng (viên chức nhà nước) và CCV thuộc VPCC (công chứng tư). Sự phức tạp một phần còn do sự chồng chéo giữa các văn bản như Luật Công chứng, BLDS và có sự hiện diện của nhiều chủ thể trong cùng một vụ việc như người bị thiệt hại (có thể là người yêu cầu công chứng hay không yêu cầu công chứng), CCV gây thiệt hại và tổ chức hoạt động công chứng được yêu cầu bồi thường.
Do có sự phức tạp nêu trên, khi giải quyết yêu cầu BTTH do CCV gây ra, chúng ta cần phân biệt người yêu cầu BTTH là người yêu cầu công chứng hay người không yêu cầu công chứng. Đối với trường hợp thứ nhất, chúng ta áp dụng khoản 5 Điều 32, Luật Công chứng để xác định trách nhiệm của tổ chức hành nghề công chứng. Đối với trường hợp thứ hai, chúng ta áp dụng các quy định về BTTH ngoài hợp đồng trên cơ sở Điều 604 và Điều 618, 619 hay Điều 622 BLDS.
Khi thiệt hại do CCV gây ra, không nên áp dụng Luật TNBTCNN cho dù CCV là công chức, viên chức. Việc không áp dụng Luật TNBTCNN tạo ra sự công bằng giữa các Phòng CCNN và VPCC tư, đồng thời tạo điều kiện thuận lợi cho người bị thiệt hại trong việc yêu cầu bồi thường.
Theo: TS. Đỗ Văn Đại - Quyền Trưởng khoa Luật dân sự, ĐH Luật TP. Hồ Chí Minh
|
